Alisher Navoiy - butun umrini, aqliy faoliyatini xalq va millat kelajagiga bagʻishlagan buyuk siymo

Ulugʻ mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiy butun umrini, aqliy faoliyatini xalq hamda millat kelajagi, vatan ravnaqiga bagʻishladi, millat va davlat kelajagi uchun qaygʻurdi, bu yoʻlda fidokorona xizmat qildi.

Oʻzbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov oʻzining “Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch” nomli asarida bobomiz Alisher Navoiy haqida: “Аgar Аlisher Navoiyni avliyo desak – u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak – mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak – shoirlarning sultonidir”,- degan edilar.

Soʻz mulkining sultoni Alisher Navoiy Husayn Boyqaro hukmronlik qilgan yillarda bosh vazir lavozimiga koʻtarildi. Donishmand davlat arbobi sifatida mamlakat tinchligi, xalq farovonligi yoʻlida xizmat qildi. Navoiy ijodida soʻz, nutq va til masalalariga ham alohida eʼtibor berilgan. Turkiy tilning yaratuvchanlik qudrati, maʼno nozikliklarini oʻz asarlarida isbotlab bera oldi. Alisher Navoiy ijodida barcha daho soʻz sanʼatkorlarida boʻlgani kabi baynalmilal soʻzlar koʻp uchraydi. Xususan, asarlarining aksariyat qismi arabcha nomlangan. Garchand Navoiy yashagan davrda ijodkorlar asarlari arabcha nomlanishi rusum boʻlsa-da, mutafakkir shoir arabcha, fors-tojikcha soʻz va iboralarni ezgulik maqsadida qoʻlladi. Biroq u ona tili — oʻzbek tilini koʻklarga koʻtardi, bu tilning boy imkoniyatlaridan unumli foydalandi. Bobomiz Zahiriddin Muhammad Bobur eʼtirof etganlaridek, Alisher Navoiy “koʻp va xoʻb” yozdi. Ona tilida ijod qilishni faxr deb bildi. “Farhod va Shirin” dostonidan olingan quyidagi misralar fikrimiz dalilidir:

Olibmen taxti farmonimgʻa oson,

Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Yoki:

Turk nazmida chu men tortib alam,

Ayladim ul mamlakatni yak qalam. (“Lisonut-tayr”).

Alisher Navoiy tilni tafakkur mahsuli vositasi, insonni hayvondan ajratuvchi “guhari sharif” deb biladi. Tilga ijtimoiy hodisa deb baho beradi. Inson fikri daryodir, soʻz esa — dur, soʻzlovchi gʻavvosdir. Yaxshi soʻz insonga jon baxsh etsa, yomon soʻz insonni halok etadi, — deydi.

Soʻzdin oʻlukning tanida ruhi pok,

Ruh dagʻi tan aro soʻzdin halok.

Mutafakkir adib til odobi haqida ham qimmatli nasihatlar beradi:

Soʻzni koʻngilda pishirmaguncha tilga keltirma.

Va har nekim, koʻngilda bor — tilga surma.

Ogʻziga kelganni demak — nodonning ishi,

Oldiga kelganni emak — hayvonning ishi.

Alisher Navoiy “Xamsa”, “Mahbub ul-qulub”, “Nazm uljavohir”, “Arbain” asarlarida: tilni, soʻzni qadrlash, uni hurmat qilish; nutq soʻzlaganda qalb va til birligiga, samimiylikka, koʻngildanligiga ahamiyat berish; soʻzlaganda oʻylab, tushunib, tushunarli qilib gapirish; xushmuomila, shirinsoʻz boʻlish; nutqda halol boʻlish; niyat va maqsad ezgu soʻzli boʻlishi; tildan tuhmat yoki axloqsizlik uchun foydalanmaslik; qisqa, aniq, loʻnda gapirish, ezma boʻlmaslik; nutq soʻzlayotganda suhbatdoshning qiziqishi va sharoitidan, yaʼni unga moslashib, uning dunyoqarashi, qiziqishlaridan kelib chiqib maʼruza oʻqish kerakligi; nutq insonning odob-axloqini belgilovchi omil; kishining nutqi uning aqliy va fikriy kamolotining belgisi; maʼlumotni qayta-qayta takrorlab gapirish diqqatni susaytirishi va nutq boyligining yoʻqotilishiga olib kelishini keltiradi.

Alisher Navoiy inson umrini aziz va mukarram deb biladi. Vaqtni qadrlaydi. Shu bois notiqlik sanʼati haqida fikr yuritganda nutqning ishonchli boʻlishini, adolat, haqiqat ustuvorlik qilishi lozimligini bosh masala deb qaraydi.

Xulosa oʻrnida aytganda, Alisher Navoiy, nafaqat, badiiy ijod bilan mashgʻul boʻldi. Balki jamoat ishlarida faol qatnashishni, xalqqa xizmat qilishni oʻzining insoniylik burchi deb bildi. Shu bois u xoh vazir boʻlsin, xoh oddiy fuqaro boʻlsin, oʻz obroʻ-eʼtibori bilan xalqqa, podshohga turli ijtimoiy masalalarda murojaat qilar edi. Yigʻinlarda ishtirok etar, xalqqa tushuntirish ishlarini olib borardi. Shu sababdan Alisher Navoiyning notiqlik sanʼatiga eʼtibor bilan qarashi tabiiy edi. Qolaversa, ayni zamonda ham Alisher Navoiyning bu qimmatli fikrlari oʻzining dolzarbligi bilan ahamiyatlidir. Notiqlik sanʼati rivojida, milliy davlatchiligimiz shakllanishida Navoiyning notiqlik mahoratiga doir fikrlari dasturilamal vazifasini oʻtashi tabiiydir.

Jamoat xavfsizligi universiteti binosiga har safar kirayotganimda Alisher Navoiy bobomizning buyuk siymosi aks ettirilgan pano oldida bir toʻxtab olaman va bobomizga yuzlanib, ona tilimizning asoschisi boʻlganligi uchun, turfa tillar orasida munosib oʻrin egallab turgan jondan aziz Oʻzbek tilimizning mavjudligi uchun va shul sababdan dunyo tan olgan bir butun millat boʻlib yurganimiz uchun minnatdorligimni bildirib qoʻyaman. Shunday buyuk bobomiz borligidan magʻrurlanib yuraman. Shu oʼrinda bobomizning gʻazaliga yozilgan gʻazalimni ilova qilmoqchiman.

MUXAMMAS

Qachon boʻlgʻayki chekish gʻam-anduh hamkorligʻ ish,

Vafosizlikki, ochundan atalgan orligʻ ish,

Ishq ahligʻa hamd uchun yaralgan borligʻ ish,

Har kun oqshomgʻa hajringda menga zorligʻ ish,

Kecha tong otguncha anduh ila bedorligʻ ish.

Dil zorimni diling sabolardan soʻrab bilmas,

Qalb qoʻrimdan chertilgan navolarda suzib yelmas,

Kipriklaring yoy, jonni olardan soʻrab kelmas,

Ish vafo qilmoq erur gar qila olsangki, emas,

Ey vafosiz, bu jahon ichra jafokorligʻ ish.

Sensiz oʻtgan damlarim dam emasdir, bil erkam,

Hijron istirobi oshiq largʻa xosdir balkim,

Sitamlar domiga dosh bermoq majnunligʻ dinkim,

Ishq aro qochma koʻngul xoru zabunlugʻ dinkim,

Oshiq oʻlgʻonga zabunlugʻ boʻluru xorligʻ ish.

Haq din soʻrab qanoatni sabru bardoshlargʻa,

Dil imkon istar jamolingga nazar tashlargʻa,

Yetilsa koshki vaqt biz tomon tashrif boshlargʻa,

Lutfu diljoʻligʻ erur xoʻb parivashlargʻa,

Ey pari, bilki, emas javru dilozorligʻ ish.

Gʻam-anduhi ayriliq ning beq iyos yuk-larzon,

Ishq bozorida narxlar boʻlgay qachon arzon,

Qachon boʻlgan va boʻlgay yechimi ishq ning oson,

Taqvo ahligʻa bilinsa edi charx avzon,

Aylagaylar edi bu dayrda xammorligʻ ish.

Kelib ketmoqlik axir erurmasmi bir onligʻ,

Qurbonligʻ boʻldiku odam oʻrniga bir jonligʻ ,

Bul emasmu bandasiga tengsiz mehribonligʻ,

Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanligʻ,

Yor oʻlung bir-biringizgakim, erur yorligʻ ish.

Sabr ayla Ayubxon sevgida har narsaki bor,

Gʻolib damlaringda qutlovi ham qarsaki bor,

Sust boʻlsang gar gohida tanbehu tarsaki bor,

Xasta koʻnglini Navoiyning asraki, bor

Senga dildorligʻ ish, bizga dilafgorligʻ ish.

Ayub Muhammadiyev,
Oʻzbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti professori,
yuridik fanlar doktori.